KAKAWIHAN

Kaulinan Urang Lembur Atawa Kakawihan Barudak (Kenging Ganjar Kurnia)

Ngahaja dijudulan maké « atawa », sabab asa acan aya kasapogodosan ngeunaan istilah. Lamun disebut kaulinan, kapan loba ogé kaulinan anu séjén saperti panggal, sérmen, galah, ucing sumput, jsb, ; pon kitu deui lamun dijudulan kakawihan wungkul, loba ogé kakawihan anu séjénna. Tapi palebah kakawihan anu ieu mah rada khas, sabab lamun ditilik-diantarana aya hubungan antara kaulinan jeung kakawihan. Kukituna, judul ana rada pas mah sigana kaulinan budak lembur anu dikawihan (sok sanajan kanyataanana teu kabéh kakawihan aya kauliananana). Tapi pikeun arguméntasi mah, kakawihan ogé bisa dianggap kaulinan. Istilah kaulinan urang lembur ogé sigana mah anyar (pertengahan taun genep puluhan), sabada ieu « kaulinan » dibawa ka panggung (dijadikeun tongtonan) utamana ku Departemen Kesenian Unpad (aya ogé anu nyebutkeun digali ku Studiklub Teater Bandung/STB) ogé ku Damas.

Naon anu ditulis dihandap ieu, sagemblengna hasil tina ingetan, hasil nengetan para senior di Depkes Unpad manggung (teu kingsi prak sorangan) dina pertengahan taun tujuh puluhan. Biasana lamun aya acara di Unpad atawa di Fakultas Pertanian, sok sanajan geus pada lalulus, arinyana sok kaul. Nya dina kasempetan éta sok pareng merhatikeun (bari jeung teu kungsi dicatet). Ku kituna lamun loba kekecapan anu salah ; katambah lamun ditilik-ditilik dina éta kakawihan téh loba ogé kekecapan anu teu jelas pihartieunana, neda dihapunten. Atuh ka anu uninga, aya kasempetan pikeun ngoréksi atawa ngoméan. Saenyana lamun aya anu leukeun mah, tiasa dicék deui ka aranjeuna anu kantos manggungkeun ieu kaulinan urang lembur, diantawisna ka kang Ekik Barkah, kang Oman, kang Epih, kang Ia, kang Abdurachman, kang Zahir Zahri. Sadaya kakawihan téh teu aya judulan, minangka anu disebut judul téh nyaéta baris kahiji tina lagu.

Interpretasi

Neuleuman eusi rumpaka, aya sababaraha hala nu narik pikeun bisa diinterpretasi :

1. Kakawihan mangrupa alat anu digunakeun ku masyarakat, sangkan naon anu aya dina gerentes haténa teu kaharti ku batur anu aya di luar komunitasna (bahasa sandi). Contona, lagu ambil-ambilan bisa jadi aya patula-patalina jeung kondisi urang sunda harita anu rék dijadikeun kuli (meureun dijjieunna dina jaman penjajahan) ; nu matak basa aya anu rék diambil, dijieun manrupa-rpa alesan.

Jaleuleu ja. Lagu ieu téh cenah dijieun dina mangsa tatar Sunda diserang ku Mataram. Lagu « jaleuleu ja » aya anu nyurahan siga kieu :

Jaleuleu ja ( aya Jawa)

Atulak tu ja éman - gog (Nitah ka jang Eman lamun aya Jawa kudu nyadiakeun tulak (keur panakol) sarta nagog – pasang kuda-kuda, hartina kudu siap-siap)

Seureuh leuweung - bay (seureuh leuweung téh biasa ogé disebut gebay, bentukna siga taméng – kukituna lamun aya Jawa, salian ti kudu siap téh – nagog – téa, ogé nyiapkeun taméng)

Jambé kolot - bug (jambé kolot téh di Sunda mah disebut jebug – jadi lamun musuh datang – kudu digebug)

Ucing katinggang songsong - Ngék (ngagebugna nepi ka siga ucing katinggang songsong – ngék ……………….)

Ayang-ayang gung. Lagu ieu nyaritakeun masyarakat di hiji wilayah anu sahéng (Ayang-ayang gung Gung goongna ramé) nyaritakeun kalakuan pamingpinna nyaéta ménak Wastanu nu jadi wadana. Pangna diaromongkeun téh kusabab kalakuanana olo-olo (naha manéh kitu – tukang olo-olo), giruk -- ruket (ngabalad jeung kumpeni). Tujuanana mah taya lian sangkan bisa naék pangkat – sanajan bari jeung (kalakuan kitu téh) goréng. Ninggali wadana anu kitu petana, saenyana rahayat ngaharepkeun dalem – tapi dalem ogé sarua misleukna (lNgantos kang jeung dalem, Lempa lempi lempong, Ngadu pipi jeung nu ompong) Ngeunaan jalan ka batawi ngemplong bisa dihartikeun yén pamingpin jaman baheula ogé leuwih oriéntasi ka luhur alias ka batawi.

Ningningnang – ningnang dot em dot blem. Ieu gé nyaritakeun kalakuan dalem anu misleuk, ari dongkap ka hiji wilayah sok dipapag ku bajidoran, tidinya teras tutunjuk « kembang malati ». Kalakuan saperti kitu ku masyarakat disarebutna « adu gandék raja belang « 

Néng nang néng prak. Lagu ieu mah ngagambarkeun kuwu pedit kariaan (sigana juragan kuwu téh janggotan kawas embé). Susuguhna ogé kapan lauk bilatung, kéjona – kéjo gandrung.

Truk-truk brung. Lamun kalakuan kuwu, wadana, dalem saperti anu disebutkeun di luhur, tong anéh lamun rahayatna malarat. Bayangkeun waé, sarubak-rubakna/sapanjang-panjangna buntut lutung, tuluy dikenyang-kenyang barudak, mangkaning salawé widak. Ceuk bahasa ayeuna mah kaayaan kitu téh ngagambarkeun silih bagi kamiskinan (shared poverty).

Ehon bérod. Lagu ieu siganana nyaritakeun mata-mata anu nyamur jadi tukang oncom. Disebut mata-mata téh sabab sok « comél ka nu gélo » (bisa jadi pamaréntahan walanda atawa jepang, kukituna lamun aya tukang oncom ngaliwat, rahayat kudu ati-ati ngomong (trung-trung-trung kohkol alarm).

Pacublek cublek uang, ngajakan rahayat pikeun motong « kerbau péndék » (Jepang) jeung motong « kerbau tinggi »(walanda) ; sedengkeun anu tinggina jemblang-jemblung mah taya lian tentara Gurkha.

2. Ngagambarkeun kaayaan. Lamun analisa di luhur bener, kakawihan téh bisa jadi dijieunna patula-patali jeung hiji kajadian (aya faktor waktu). Contona, jaleuleu dikira-kira jaman Dipati Ukur, Ehon berod dijieun dina jaman penjajahan, nya kitu ogé ayang-ayang gung. Tina lalaguan ogé, urang bisa ninggali kalakuan bangsa Cina dina jaman penjajahan. Kapan waktu si Roji meuli paku, ku babah teu dibéré, malahan pokna téh mata sia. Palebah dieu urang ogé bisa ngakurkeun jeung sajarah, utamana posisi Cina dina Jepang anu sigana mah meunang posisi khusus (dai nippon nu kawasa).

3. Ngaramalkeun ka hareup. Waktu Sukarno tibeubeut tina kalunguhanana, anu kababawa téh lain ngan ukur manéhna, tapi ogé anték-antékna. Ninggali kaayaan kieu aya nu nyarita, cenah « oray bungka » – baca Bung Karno téh jadi kanyataan, kabeh anu nutur-nutur (dipandeuri) Bung Karno kalaut.

4. Ulin kecap. Dina lagu éhon bérod, bangbang kalima – lima gobang, santri maan dodol katinggali padalisan anu tungtung dijadikeun padalisan anyar.

5. Kaulinan dina hiji kaayaan, contona dina ojok-ojok uang – aung, ojok ata iti.

6. Heureuy biasa, saperti dina pérépét jengkol , cingcangkeling, disurung ungkug-ungkugan (bulu irung digelungan, bulu kéléh dilélépét)

Panutup Catur

Analisa di luhur éstuning dipapantes. Dina sababaraha hal ngan saukur interpretasi, leres jeung henteu na mah kedah digali ku ahlina (sanés pagawéan insinyur pertanian sapertos pribados). Tapi kalah kumaha ogé ieu téh kabeungharan urang sunda.

Rupa-Rupa Kakawihan

Ambil-ambilan

+ Ambil ambilan turugtug hayam samantu

- Saha nu diambil kami mah teu boga incu

- boga gé anak pahatu

+ Pahatu-pahatu gé daék

+ purah nutu purah ngéjo

+ purah ngasakan baligo

- Nyerieun sukuna kacugak ku kaliagé

+ Aya ubarna kulit munding campur dagé

+ tiguling nyocolan dag

Jaleuleuja

Jaleuleuja

Atulak tu ja éman

gog

Seureuh leuweung

bay

Jambé kolot

bug

Ucing katinggang songsong

ngék

Dongdang mayang

Pamikul adeg-adeg Bujang lanjang ti kidul sing araced

Truk truk brung

Truk truk brung Truk tru brak Buntut lutung panjang rubak Dikenyang-kenyang barudak Barudak salawé widak Nyèd eng – nyed eng Nyed nyed eng Nyed- nyed eng

Ningningnang-ningnang Dot em dot blem Dalem sumping dor bajidor Tutunjuk kembang malati Laole ole obong …………………………………………. (hilap deui)

Adu riri silih pinyong ( ?) Inyong-inyong mas muria Adu gandék raja belang

[édit] V.

Néngnang néng prak Térélék embé janggotan Pa kuwu kariaan Laukna lauk bilatung Kéjona kéjo gandrung Trangtrung bedog buntung Trungtrang bedog rompang Hét hét embé janggotan Kélék monyét héhéotan Badubanglpak dug blem

[édit] VI.

Pacublek-cublek uang Uangnya manggulenténg Butata – butiti Padati wara – wiri Tangsi nona Tangsi tuan Ka teluk bungbung Pok érah Pok érah Si Sidin mau kawin Potong kerbau péndék Potong kerbau tinggi Tingginya jemblang – jemblung Ta eem Ta eem Ta em – ta em – ta em

[édit] VII.

Sakentrung – sakentrung Paré hawara di huma Ditutuna lisung kai (pondok ?) Trung dung trung dung éng Trung dung trung dung éng

[édit] VIII.

Sakentrung taligung Pécik pécang Tété tulak Tété wondo Dalem surak raja sono Kalisanga domblé Kacang diraraweuy Tembus kénéh Dodol sana Dodol sini Cir kuciplek Doli doéng

[édit] IX.

+ Endeuk-eundeukan lagoni - Meunang peucang sahiji + Leupas deui ku nini - Beunang deui ku aki + Leupas deui ku ninina nini nini - Beunang deui ku akina aki-aki + Leupas deui ku ninina ninina ninina nini nini - Beunang deui ku akina akina akina akina aki-aki + Leupas deui ku ninina ninina ninina ninina ninina ninina nini nini………… - Beunang deui ku akina akina akina akina akina akina akina akina aki-aki …….. …………………………………………………………………………………………………………………..

[édit] X.

Pérépét jéngkol jajahéan Kadempét kohkol Jéjérétéan

[édit] XI.

Ehon bérod Ehon bérod Ehon bérod Roda sapi buntung Tunggir hayam bikang Kangkung sisi gawir Wira dagang oncom Comél ka nu gélo Lodong kosong ngentrung Trung trung trung kohkol alarm

[édit] XII

Santri maan dodol Doléwak nincak waduk Duka waduk saha Haneut kénéh pisan (balik deui kana santri maan dodol ………… Kitu jeung kitu waé bulak balik)

[édit] XIII

Bubulaoan Si semar maling gunting Guntingna kabulaoan Ta eem te eem Sidakep bari balem

[édit] XIV

Ojok – ojok uang aung

Ngarorojok nu disaung

Ojok-ojok undar andur

Ngarojok nu keur tandur

Ojok-ojok umbet-ambét

Ngarojok nu ngarambét

Ojok-ojok uat-aut

Ngarojok nu dibuat

Ojok – ojok ata utu

Ngarorojok nu keur nutu

Ojok-ojok unggang anggéng

Ngarojok nu keur nonggéng

Ojok-ojok ucad aced

Ngorojok nu aced-acedan

[édit] XV

Oray-orayan

Oray naon

Oray bungka

Bungka naon

Bungkalaut

Laut naon

Laut dipa

Dipa naon

Dipandeuri ………..

[édit] XVI.

+ Oray-orayan luar léor mapay sawah

- Entong ka sawah paréna keur sedeng beukah

+ Mending ka leuwi di leuwi loba nu mandi

- Saha anu mandi – anu mandina pandeuri

[édit] XVII.

Bubur beureum

Sabrang wétan

Kurawed angked

Blep

[édit] XVIII.

Si roji meuli paku

Ku babah teu dibéré

Pokna mata sia

Dai nippon nu kawasa

[édit] XIX.

Cingcangkeling manuk cingkleung // Cindeten // Blos ka kolong bapa satar buleneng

[édit] Ayang-ayang Gung

Ayang-ayang gung

Gung goongna ramé

Ménak Ki Mas Tanu

Nu jadi wadana

Naha manéh kitu

Tukang olo-olo

Loba anu giruk

Ruket jeung Kumpeni

Niat jadi pangkat

Katon kagoréngan

Ngantos Kangjeng Dalem

Lempa lempi lempong

Ngadu pipi jeung nu ompong

Jalan ka Batawi ngemplong

[édit] XXI.

Disurung ungkug-ungkugan

Diséréd jéjérétéan

Bulu irung digelungan

Bulu kélék dilélépét

[édit] Bang kalima lima gobang

Bang kalima lima gobang (bang)

Bangkong di tengah sawah (wah)

Wahéy tukang bajigur (gur)

Guru sakola désa (sa)

Saban poé ngajar (jar)

Jarum paranti ngaput (put)

Putri nu gareulis (lis)

Lisung kadua halu (lu)

Luhur kapal udara (ra)

Ragrag di Jakarta (ta)

Taun tujuh hiji (ji)

Haji rék ka Mekkah (kah)

Kahar tujuh rébu (bu)

Buah meunang ngala (la)

Lauk meunang nyobék (bék)

Béker meunang muter (ter)

Terus ka Cikampék (pék)

Pékna dagang kalam (lam)

Lampu eujeung damar (mar)

Mari kuéh hoho (ho)

Hotél panglédangan (ngan)

Ngantos Kangjeng Dalem (lem)

Lempa lempi lempong

Ngadu pipi jeung nu ompong

[édit] XXIII

Kalongking // Kalongking // Bapa sia // Utah ngising // Cecewok dina pependil

[édit] XXIV

Sasalimpetan

Jajahan aing nu panjang

[édit] Sursér-sursér

Sursér sursér

Amis cau

Amis kembang

Hileud sita

Tarungambang

Yéy iyéy

Tai manukan

Yéy iyéy

Tai manukan

[édit] XXVI

Prang pring, prang pring

salumprang salampring

Sabulu bulu gading

si gading ka Sunda perang

pur kuntul engkang-engkang

munding ngabongkar kandang

salewek sadugel cindel

heug, heug caringin runtuh

heug, heug caringin runtuh

dorokdok gubrag

+pung puyuh/

angèl angèl pèrah jambè/

torolong hayam kakolong

suku si jaèni

nilep sabeulah.............(upami teu lepat mah kitu)

[édit] Cang ucang anggé

Cang ucang anggé

Mulung muncang ka paranjé

Digogog ku anjing gedé

Anjing gedé nu Pa Lebé

Ari gog gog cungunguuuung

[édit] Héhéotan

Héh héh héhéotan

Bulu kélék jambréosan

Nini-nini dagang ketan

Teu payu dicarékan

[édit] Trang-trang koléntrang

Trang-trang koléntrang

silondong paéh nundutan

tikusruk kana durukan

mesat gobang kabuyutan

Trang-trang koléntrang

sianggar nyingkah sing anggah

jeung gancang muntahkeun bulan

caang bulan didurukan

Trang-trang koléntrang

si nini urang tulungan

imahna teh kapoékan

bulan tempur nabrak siang